Neomark Patent Ofisi

COĞRAFİ İŞARETLERİN KORUNMASI

Coğrafi İşaret

 

Coğrafi İşaretlerin Korunması

Giriş

Bir yörenin suyu, meyvesi, toprağı, çakılı diğer yöreden farklı olabilir; halısı, motifleri, kullanılan kök boyalar ve düğüm teknikleri ün kazanmış olabilir. Türkiye’den Antep Baklavası, Malatya Kayısısı, Aydın inciri, Kütahya Çinisi, Avanos Çömleği, Fransa’dan Comte peyniri ve Champagne; Meksika’ Tekila, İtalya’dan Parmigiano peyniri ve bunun gibi birçok ürün adı, benzerlerinden farklılaşmış ve bu farklılığı, ününü kazandığı yöreye borçlu olan, katma değeri yüksek ürünlerdir. Bir malın, coğrafi kökenini gösteren veya kullanılan bir unsur, madde, motif, malzeme ya da usul sebebiyle bir alan, yöreye, bölgeye yahut ülkeye yollamada bulunarak, o mala istek ve güven duyulmasını sağlayan coğrafi bir ad veya işarettir.

Bu ürünler, aynı kategorideki diğer ürünlerden farklı ve özel olduklarından, kendine özgü bir sistemle korunmaları yönünde eğilimler ortaya çıkmış ve bu amaçla yapılmış olan birçok sözleşme ve hukuki düzenleme kapsamında ‘Coğrafi işaret’ kavramı ortaya atılmış ve bu tür özel ürünler korunmaya başlamıştır. Coğrafi İşaret tescili, özellikle geleneksel ürünlerin yok olmaması, ulusal ve uluslararası pazarlarda ürünlerin gerçek değerini bulması ve böylece sürdürülebilir bir kalkınma sağlanması adına çok önemlidir. En basit ifadesi ile Coğrafi İşaretler tüketiciye ürünün orijinal olduğu garantisini sağlamaktadır. Coğrafi işarete konu olan ürün, üretici açısından düşünüldüğünde üreticilerin haklarının korunmasına ve ürettikleri ürünlerin değerlerinin artmasına katkı sağlamaktadır. Kırsal kalkınmayı destekleyici özelliğe sahip olup göçü önleyici bir faktör olarak görülebilir. Ürünlerin kalitesinin korunmasına olanak sağlayarak tüketiciler için güvenilir bir pazar oluşturmaktadır.

 

1.Türkiye’de Coğrafi İşaret Hakkındaki Düzenlemeler

Türkiye’de coğrafi işaretler konusundaki ilk yasal düzenleme girişimlerinin TBMM’ye 10.10.1961 tarihinde sunulan “Markalar ve Menşe İşaretleri Hakkında Kanun” ismini taşıyan kanun teklifi ile yapıldığı anlaşılmaktadır. Ancak ne yazık ki, bu kanun teklifi olduğu gibi yasalaşmamış 03.03.1965 tarihinde 551 sayılı markalar kanunun’da coğrafi işaretler bölümüne yer verilmemiştir. İlgili bölümü kanun teklifinden çıkartan Sanayi Komisyonu 11.06.1963 tarihli raporunda “Menşe işaretlerinin mahiyetinin markalarınkinden farklı ve bu nevi hükümlerin 1705 sayılı Ticarette Tağşiş’in Meni ve ihracatın Murakabesi ve Korunması Hakkındaki Kanun’da yer alması daha uygun olacağından” bahis konusu teklifteki “menşe işaretlerine” ayrılan bölümü ve buradaki 7. madde hükmünü metinden çıkarmayı uygun görmüştür.

Bugünkü anlamda coğrafi işaretlerin korunmasına dair Ülkemizde coğrafi işaretler ve geleneksel ürünler ile ilgili hususlar; 22/12/2016 tarihli ve 6769 no.lu “Sınai Mülkiyet Kanunu” ve 24/04/2017 tarihli ve 30047 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan “Sınai Mülkiyet Kanununun Uygulanmasına Dair Yönetmelik” hükümleri kapsamında düzenlenmektedir. Söz konusu mevzuata göre coğrafi işaret; “Belirgin bir niteliği, ünü veya diğer özellikleri bakımından kökenin bulunduğu yöre, alan, bölge veya ülke ile özdeşleşmiş ürünü gösteren işaret” olarak tanımlanmıştır. Avrupa Birliği’nde yerel ürünlerin tescillenip korunabilmesi için coğrafi işaretle ilgili ilk hukuki düzenleme 1992 yılında uygulanmaya başlamıştır. Daha sonraki yıllarda diğer ülkelerde konu ile ilgili bazı hukuki düzenlemeler şekillenmeye başlamıştır. Dünya Ticaret Örgütü’ne üye olan Türkiye, Avrupa Birliği’nin coğrafi işaretlere ilişkin 2081/1992 Sayılı Konsey Tüzüğü’nden etkilenerek, coğrafi işaret sürecini 1995 yılında çıkarılan 555 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile başlatmıştır. Coğrafi işaretli ürünler kapsamına yöresel gıdalar, tarımsal, hayvansal ve bitkisel ürünler, el sanatları, madenler, sanayi ürünleri ve hayvan ırkları girmektedir. 5 Ağustos 2020 tarihi itibarıyla Türkiye’de tescil edilmiş coğrafi işaretli ürün sayısı 507, değerlendirme sürecindeki ürün sayısı 588’dir (TÜRKPATENT, 2020). Türkiye’nin coğrafi yapısı, iklimi, toprak yapısı, kültürel geçmişi, beşeri sermayesinin çeşitliliği, özgün ürünleri ve farklı imalat teknikleri göz önüne alındığında coğrafi işarete konu olabilecek çok sayıda ürün olabileceği beklentisi oluşmaktadır. Tarih öncesi çağlardan günümüze Türkiye’nin sınırlarıyla çevrili alanda birçok medeniyetin izleri görülmektedir. Bu topraklarda hüküm süren medeniyetlerin bıraktıkları kültürel miras nesilden nesile ürünlerin varlığı ile devam etmektedir. Kültürel miras olarak aktarılan ürünlerin de coğrafi işaretler ile korunması gelecek nesillerin kimliklerinin bilincinde olmasına katkı sağlayacaktır. Uluslararası ticarette önemli bir etkisi olan coğrafi işaretlerin Türkiye’de de bilinçli bir tescilleme süreci ile tescillenerek belirli bir üne sahip ürünleri koruma altına almak, tüketicilerin ve üreticilerin kalite bilincinin arttırılması, tarımsal kalkınmanın yaygınlaşması ve küresel bazda ekonomik faaliyetler açısından önem arz etmektedir.

2.Coğrafi İşaret Koruma Türleri

Coğrafi işaret başvurusu ve tescili ile ilgili işlemler Türk Patent ve Marka Kurumu nezdinde gerçekleştirilmektedir. Coğrafi sınırları belirlenmiş bir yöre, bölge veya istisnai durumlarda ülkeden kaynaklanan, tüm veya esas özelliklerini bu coğrafi alana özgü doğal ve beşerî unsurlardan alan, üretimi, işlenmesi ve diğer işlemlerin tümü bu coğrafi alanın sınırları içinde gerçekleşen ürünleri tanımlayan adlar "menşe adı" olarak ifade edilmiştir. Coğrafi sınırları belirlenmiş bir yöre, bölge veya ülkeden kaynaklanan, belirgin bir niteliği, ünü veya diğer özellikleri bakımından bu coğrafi alan ile özdeşleşen, üretimi, işlenmesi ve diğer işlemlerinden en az biri belirlenmiş coğrafi alanın sınırları içinde yapılan ürünleri tanımlayan adlar "mahreç işareti" olarak belirtilmiştir. Menşe ve Mahreç sürekli karıştırılmaktadır.

2.1. Menşe Adı

Bir ürünün, bütün özelliklerini bulunduğu coğrafi sınırlardan alan, üretim-işleme ve hazırlama süreçlerinin tamamının belirtilen coğrafi alanda gerçekleştiği ve aynı kalitede başka yerde üretilemeyen ürünleri tanımlayan işaretlerdir.

  1. Coğrafi sınırları belirlenmiş bir yöre, alan, bölge veya çok özel durumlarda ülkeden kaynaklanan bir ürün olması;
  2. Tüm veya esas nitelik veya özellikleri bu yöre, alan veya bölgeye özgü doğa ve beşeri unsurlardan kaynaklanan bir ürün olması;
  3. Üretimi, işlenmesi ve diğer işlemlerinin tümüyle bu yöre, alan veya bölge sınırları içinde yapılan bir ürün olması

 

Menşe adlarında ürün ile coğrafi köken arasındaki bağ çok kuvvetlidir. Menşe adları sadece ait oldukları coğrafi bölgede üretilirler. Çünkü ürün, niteliklerini ancak ait olduğu yöre içinde üretildiği takdirde kazanabilir. Bu tür ürünlere örnek olarak Eskişehir Lületaşı, Çelikhan Tütünü, Eğe Pamuğu verilebilir.

2.2. Mahreç İşareti

Üretimi, işlenmesi ve diğer işlemlerinden en az birinin belirlenmiş coğrafi alan sınırları içinde gerçekleştirilen ürünleri tanımlayan adlardır. Bu ürünler daha çok, bir bilgi, beceri ya da maharet ve ustalığa dayanan gıda ve el sanatları ürünleridir. Menşe adlandırmasında ürün köken ilişkisi temel olduğu halde, mahreç işaretinde ürün köken ilişkisi zayıftır. Örn: Sadece Antep’te ve tescil belgesi üretim şartnamesine uyularak üretilen baklavalar "Antep baklavası" adını taşır. Ama söz gelimi İstanbul’da Karaköy’de tescil belgesindeki koşullara uyularak üretilse dahi, baklava "Antep baklavası" adını taşıyamaz. O sadece baklavadır. Aksi halde Antep baklava üreticileri haksız rekabete uğrar ki bu da Coğrafi İşaret amacıyla örtüşmez.

  1. Belirgin bir niteliği, ünü veya diğer özellikleri itibariyle bu yöre, alan veya bölge ile özdeşleşmiş bir ürün olması,
  2. Üretimi, işlenmesi ve diğer işlemlerinden en az birinin belirlenmiş yöre, alan veya bölge sınırları içinde yapılan bir ürün olması

 2.3. Geleneksel Ürün Adı

Menşe adı veya mahreç işareti kapsamına girmeyen ve ilgili piyasada bir ürünü tarif etmek için geleneksel olarak kullanıldığı kanıtlanan adlar, aşağıdaki şartlardan en az birini sağlaması halinde geleneksel ürün adı olarak tanımlanır:

  1. Geleneksel üretim veya işleme yöntemi yahut geleneksel bileşimden kaynaklanması.
  2. Geleneksel hammadde veya malzemeden üretilmiş olması.

Geleneksel ürün adı koruması bir coğrafi işaret değildir. Koruma altına alınan köken değil, gelenektir. Gelenekselin anlamı ise ürünün pazarda uzun bir geçmişe sahip olması, kuşaklar arası geçiş gösteren bir ürün olmasıdır. Bu süre, AB ve ülkemizde 30 yıldır. Geleneksel ürün adına örnek olarak, baklava, lokum, höşmerim, pastırma vb. ürünler verilebilir. Geleneksel ürün adlarında amblem kullanımı zorunlu değildir; amblem kullanımı ile Mevzuatın sağladığı korumadan faydalanmak mümkündür.

Koruma türüne göre son yayınlanan görsel aşağıdaki gibidir.

 

 Kaynak: Türk Patent (2021)

 

3.Coğrafi İşaretlerin Tescili, Kullanımı ve Denetimi

3.1. Tescil

Bahsettiğim coğrafi işaretli ürünlerin menşe adı ve mahreç işareti ile korunması tescil ile sağlanır. Hukuki ve cezai korumanın sağlanması bakımından tescil kurucu etkiye sahiptir. Türkiye’de coğrafi işaret tescili 6769 Sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu çerçevesinde, Türk Patent Ve Marka Kurumu tarafından yapılır. Coğrafi işaret ürünlerinin üretimi ya da satışı herkes tarafından yapılabilse de, tescil ile koruma altına alma hakkına herkes sahip değildir. Bir coğrafi işaret tescili ile yalnızca ürünü değil, bulunduğu yöreyi, oranın kültürünü ve bir kalite geleneğini de temsilen korumaktadır. Tescille birlikte ürüne kazandırılan katma değer, üreticilerin faydasınadır. Coğrafi işaret başvurusunu,

  1. Söz konusu ürünün üreticisi olan gerçek ve tüzel kişiler
  2. Tüketici dernekleri, vakıflar ve kooperatifler
  3.  Ürünün tek bir üreticisi varsa, bu durumu ispat etmesi şartıyla ilgili üretici
  4. Kamu, kurum ve kuruluşları ile kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları

 

 

Başvurusu yapılan coğrafi işaret, kurum uzmanları tarafından değerlendirilir. 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunun da belirtilen koşulları taşıyan başvurular bültende yayımlanır. Bülten yayın tarihi 3 aydır. 3 ay içerisinde herhangi bir itiraz yapılmamış, yapılan itirazlar nihai olarak reddedilmiş veya itirazların değerlendirilmesi sonucunda değişikliğe uğramış başvuru, bildirim tarihinden itibaren 2 ay içinde tescil ücretinin ödenmesi ve ödendiğine ilişkin bilginin aynı süre içinde Kuruma sunulması şartıyla tescil edilir, sicile kaydedilir ve tescil bilgileri bültende yayımlanır. Coğrafi İşaretlerin Tescili ile yerelde üretim desteklenmekte ve kırsalda kalkınmanın önü açılmaktadır. Geçmişten gelen bilginin ve kültürel değerlerin korunması, turizmin geliştirilmesi, ürünlerin taklit edilmesi ile mücadele vb. amaçlanmaktadır.

Tescil edilen ürün için temel amaç, belirli bir coğrafyadan kaynaklanması nedeniyle belirli nitelikleriyle ün kazanmış ürünlerin “gerçek üreticileri” adına kayıt altına alınmasıdır. Tüketici bazında beklenen ve istenen ise kalitenin sürdürülebilirliğinin garanti edilmesidir. Tescil sonrasında, ortak bir mülkiyet hakkı elde edilir. Diğer taraftan elde edilen tescil hakkı ile sanki bir lisans hakkı verir gibi, sözleşme yapılarak diğer üreticilere verilmesi söz konusu olmaz. Kısacası, tescil ettirene “rakipleri engelleme” veya “piyasa hâkimiyeti kurma” hakkı vermez.

Başvuru yapmak için gerekli bilgi ve belgeler:

a) Başvuru dilekçesi

b) Menşe veya mahreç işarete ait örnek

c) Başvuru ücreti ödenti belgesi aslı

d) Ürünün tanımı (fiziksel, kimyasal ve benzeri ayırt edici özellikleri)

e) Ürünün üretim tekniği

f) Ürünün menşe ya da mahreç işareti tanımının hangisine uyduğunu gösterir bilgi ve belgeler

g) Menşe / mahreç işaretin kullanılacağı (ürünün üretildiği) yöre, alan veya bölgenin coğrafi sınırlarını açıkça tanımlayan ve belirleyen bilgi, belge ve harita

h) Coğrafi işaretin kullanım biçimi (markalama, etiketleme, işaretleme)

ı) Denetim biçimini ayrıntılı olarak açıklayan bilgiler

 

 

 

3.2.Tescilden Yararlanabilecek Ürünler

 

  1. Doğal ürünler
  2. Tarım ürünleri
  3. Maden ürünleri
  4. El sanatları
  5. Sanayi ürünleri

 

3.3. Coğrafi İşaret Korumasından Yararlanamayacak İşaretler

 

  1. Coğrafi işaret tanımına uymayan adlar ve işaretler,
  2. Ürünün öz adı olmuş adlar ve işaretler,
  3. Ürünün gerçek kaynağı konusunda halkı yanıltabilecek olan bitki türleri, hayvan soyları veya benzer adlar,
  4. Kamu düzeni ve genel ahlaka aykırı işaretler coğrafi işaret olarak tescil edilemeyecek işaretlerdir.

 

 

 

3.4. Kullanım Şekli

‘Coğrafi işaretler ancak kanun kapsamındaki şartları sağlayan ürünler üzerinde kullanılır.’

Menşe adları, sicilde belirtilen coğrafi bölgede faaliyet gösterilen üreticiler tarafından, sicilde belirtilen ürünlerin üzerinde veya ambalajlarında, bu ürünlerin sicilde gösterilen kalite, ün ve diğer özellikleri taşıması koşuluyla ticari olarak kullanılır.

Mahreç İşaretleri kullanımı için ise ürünün üretimi, işlenmesi ve diğer işlemlerinden en az birinin sicilde belirtilen yöre, alan veya coğrafi bölge sınırları içinde olması ve ürünün sicilde gösterilen kalite ün ve diğer özellikleri taşıması şartı aranır. Mahreç adının, sicil bölgesi dışında kullanılabilmesi için, kalite gerekliliklerine uygun olmasının ötesinde ürünün, ‘üretim, işleme ve diğer işlemlerinden en az birinin sicilde belirtilen coğrafi bölge içinde yapılmış olmasını’ aranmaktadır.

Söz konusu coğrafi işareti kullanma hakkı olanlar, bunu sadece tescil kapsamına giren ürünler üzerinde kullanabilir. Buna göre ‘Antep Baklavası’ işaretini baklava ürünü için kullanma hakkına sahip olan kimsenin örn:cevizli, sade, sütlü vb. farklı ürünler üzerinde ‘Antep Baklavası’ coğrafi işaretini kullanması mümkün olmayacaktır.

3.4. Coğrafi İşaret Denetimi

Coğrafi işaretin denetim süreci, ürünü, hak sahibinin hakkını, üreticiyi ve tüketiciyi korumak için en önemli aşama olarak tanımlanabilir. Denetimsiz bir coğrafi işaret sistemi düşünülemez. Çünkü sisteme meşruiyetini veren denetimdir. Fransızların 14. yüzyıldan beri korunan ünlü ‘Roquefort peyniri’ yılda ortalama 400 denetimden geçmektedir.

Tarım ve Orman Bakanlığı, tarım ve gıda ile ilgili coğrafi işaret veya geleneksel ürün adlarının kullanımının tescilde belirtilen özelliklere uygunluğunu denetler. Denetim raporları tescil ettiren tarafından Türk Patent ve Marka Kurumuna yılda 1 defa sunulur.

Denetim işlemi için konu ile ilgili uzman ve tarafsız kurum ve kuruluşlarla iş birliği yapılabilir. Denetim merci aynı zamanda amblemin kullanımını denetler.

 

 
 

 

                                                   Kaynak: Türk Patent (2021)

 

4. Korumanın Kapsamı

Tescil edilmiş coğrafi işareti kullanım hakkına sahip kişiler, üçüncü kişiler tarafından aşağıdaki sayılanların yapılmasını önleme hakkına sahiptir.

  1. Ürünün gerçek menşeini veya niteliğini belirten açıklamalar yahut stilinde, tarzında,
  2. Tipinde, türünde, yöntemiyle, orada üretildiği biçimde gibi terimler içerse veya başka bir dile tercüme edilmiş olsa dahi, tescilli coğrafi işaretin, tescil kapsamındaki özelliklerini taşımayan ya da çağrışım yapacak şekilde benzeri olan ürün üzerindeki yanıltıcı kullanımının veya taklidinin,
  3. Tescilli coğrafi işareti üzerinde taşıyan ürünün iç veya dış ambalajında, tanıtım ve
  4. Reklamında veya ürünle ilgili herhangi bir yazılı belgede, ürünün tescil edilmiş doğal veya esas nitelik ve özellikleri ile menşeine ilişkin olarak yanlış veya yanıltıcı herhangi bir açıklama veya belirtiye yer verilmesinin,
  5. Tescilli coğrafi işarete ait amblemin tüketiciyi yanıltıcı biçimde kullanımının önlenmesini talep etme hakkına sahiptir.

Coğrafi işaret tescilinin sağladığı haklar, üçüncü kişilere karşı tescilin bültende yayımlandığı tarih itibarıyla hüküm ifade eder. Ancak başvuru yapan, başvurunun bültende yayımlanmasından sonra gerçekleşen ve coğrafi işaret tescilinin yayımlanmış olması hâlinde yasaklanması söz konusu olabilecek fiiller nedeniyle tazminat davası açmaya yetkilidir. Mahkeme, öne sürülen iddiaların geçerliliğine ilişkin olarak, tescilin Bültende yayımlanmasından önce karar veremez.

Sonuç

Türkiye, coğrafi işaret konusunda çok sayıda ve çeşitte kaliteli tarımsal ve yöresel ürüne sahiptir. Pandemiyle birlikte özellikle sağlıklı ve organik beslenme konusunda, coğrafi işaretli ürünlere ilgi artmıştır. Hemen hemen her yörenin özgün bir ürünü bulunmakta ve bu ürünler kaynak gösterilen coğrafi bölge ile aynı isimde anılmaktadır. Türk Patent ve Marka Kurumu’na 2020’in ilk 9 ayında 325 coğrafi işaret başvurusu gerçekleşti. Bugün Türkiye’nin sahip olduğu 777 tescilli coğrafi işaretli ürün toplam pazarının ise 1.5 milyar Euro’ya denk geldiği ifade ediliyor. Ürünlerin coğrafi işaret ile tescillendirilmesi ülke menfaatleri için (ekonomik, politik ve turistik) çok büyük önem arz etmektedir. Tarım ürünlerinin coğrafi işaret amblemi ile satılması tüketiciler algısında kalite ve güveni temsil ettiği için yüksek fiyatla satın alınmaktadır, böylece tüketiciler kaliteli ve güvenilir ürün tüketirken, üreticiler de önemli gelir artışı sağlayarak kırsal kalkınmaya önemli katkılar sağlama imkânı vardır. Bölgeler arası farklılıkları gidermeye yönelik politika aracı kabul edilen yöresel ürünlerin, Coğrafi İşaret kapsamında ulusal ve uluslararası boyutta koruma altına alınması, yöresel ürün ve değerlerin işlevlerini daha güçlü kılmıştır. Bu bağlamda, küreselleşmenin, yöresel ve bölgesel ürünlerin kaybolması bir yana, birçoğunun yeniden doğmasına ve yapılanmasına neden olacağı ifade edilebilmektedir. Önceleri tüketicilerle konuşmanın gerekli olmadığı düşünülürken artık bu durum değişmiştir ve tüketici bilinçlendirilmesi önem arz eden konulardan birisidir. Kaliteli ürün tüketmek isteyen tüketicinin kalite simgesi olan coğrafi işaretli ürünlere olan talebi bu sayede artacaktır. Bu şekilde hem üretici hem de tüketici korunacaktır.

 

Kaynakça

http://yucita.org/uploads/yayinlar/diger/makale/Turkiyede_Corafi_aretleme_ve_Yores

el_Urunler.pdf

 

 

  •  ASLANER, Ayla (Aralık 2019)   HOCA AHMET YESEVİ 2. ULUSLARARASI BİLİMSEL ARAŞTIRMALAR KONGRESİ, ‘ Türkiye’de Coğrafi işaret Kavramı’
  • Türkiye Esnaf Ve Sanatkarları Konfederasyonu (2021)

      https://www.tesk.org.tr/view/mevzuat/mevzuat.php?Guid=fe1c1acf-09f9-11ea-8e6c-        000ec68eac21

 

  • Türk Patent Ve Marka Kurumu (Haziran 2021)  

https://www.turkpatent.gov.tr/TURKPATENT/commonContent/CAbout

 

 

  • Coğrafi İşaretlerin Korunması, Veritabanı (TÜRK PATENT 2021)

                 https://ci.turkpatent.gov.tr/veri-tabani

  • GÜNDOĞDU, Gökmen ‘Türk Hukukunda Coğrafi İşaret Kavramı ve Korunması’ Beta Yayınevi; 1. basım (1 Ağustos 2006)
  • Prof. Dr. BOZBEL, Savaş ( Eylül 2015) / Marka Hukuku (S. 745) 12 Levha Yayıncılık